ΤΟ ΚΟΥΚΟΠΟΥΛΙ (ΑΣΠΡΟΠΑΡΗΣ) ΤΩΝ ΑΓΡΑΦΩΝ

Πάνε κάποια χρόνια που στο χωριό Άγραφα είχαμε ανοίξει μια κουβέντα με κάποιους που όλη τους τη ζωή την είχαν περάσει στα βουνά κοντά στα κοπάδια τους και γνώριζαν κάθε κορυφή και σπιθαμή του τόπου και βεβαίως ήξεραν ότι φύτρωνε, σέρνονταν, περπατούσε ή πετούσε πάνω απ’ αυτή. Τις αφηγήσεις αυτών των τελευταίων αληθινών Αγραφιωτών κάλυπτε μια βαθιά μελαγχολία για ένα κόσμο που γι’ αυτούς ήταν μοναδικός και τον είδαν να σβήνει και να λιώνει μαζί με τα νιάτα  τους και δεν πρόκειται να ξαναϋπάρξει..

Από την κουβέντα μας δεν έλειψαν και οι αναφορές στα όρνια και τους αετούς που δεν πετούν πια στις κορυφές  και στην κουβέντα ακούστηκε και το κουκοπούλι! Τι είναι αυτό ρώτησα και μου απάντησαν πως ήταν ένα μεγάλο πουλί, άσπρο και μαύρο σαν τον πελαργό που κάθε άνοιξη έφερνε στην πλάτη του έναν κούκο και γι’ αυτό το έλεγαν κουκοπούλι ή κουκάλογο. Ήταν ωραία η αφήγηση από κάποιους που έλεγαν πως το είχαν δει τα παλιότερα χρόνια, για τους γύρους που έκανε πάνω από τις κορυφές, τις φωλιές που έφτιαχνε. Είχαν χρόνια να το δούνε, πίστευαν πως χάθηκε μαζί με τα όρνια και τους αετούς αλλά για το πώς έρχονται έστω και οι ελάχιστοι πλέον οι κούκοι δεν είχαν εξήγηση.

Φυσικά δεν επρόκειτο για κανένα κουκοπούλι, το είχε φτιάξει η φαντασία των ανθρώπων των βουνών και επί αιώνες το πίστευαν πως ήταν έτσι. Το κουκοπούλι ήταν ο ασπροπάρης, (Neophron percnopterus) «ένα από τα πλέον αινιγματικά και παράξενα πουλιά του πλανήτη μας» όπως σημειώνουν οι Ρήγας Τσιακίρης και Λαυρέντης Σιδηρόπουλος στο περιοδικό  (Οιωνός, τεύχος 25 σελ.12-13) «το οποίο βρίσκεται στα όρια της εξαφάνισης. Είναι το πρώτο πουλί στον κόσμο που προστατεύτηκε με νόμο από τους Φαραώ, με ποινή θανάτου, αναγνωρίζοντας έτσι την σημαντική του συμβολή στην καθαριότητα των οικισμών από τα σκουπίδια και τα υπολείμματα της τροφής των ανθρώπων. Αποτελώντας το πρώτο γράμμα της αιγυπτιακής αλφάβητου, το ιερογλυφικό που προφέρεται "ah", το πουλί ονομάστηκε και «κοτόπουλο του Φαραώ».

Κανένα άλλο είδος δεν έχει τόσο πολύ συνδεθεί με μύθους, θρύλους, παραδόσεις και μαντικές πράξεις στις ορεινές κοινότητες της χώρας μας. Είναι ο μόνος γύπας στο κόσμο που μεταναστεύει και οι χωρικοί πιστεύουν ότι κουβαλάει στην πλάτη του τον κούκο φέρνοντας την άνοιξη και την καλοτυχία καθορίζοντας με τη μαγική του παρουσία την υγεία και την προκοπή των κτηνοτρόφων, το πήξιμο του γιαουρτιού, την παραγωγή του τυριού, ενώ συμμετέχει σε γάμους, ακόμη και «τσουράπια» φέρνει στα παιδιά. Συνδέεται πολύ με τον άνθρωπο και τις δραστηριότητές του, σχεδόν πάντοτε φώλιαζε σε βράχια δίπλα σε κωμοπόλεις, χωριά, και οικισμούς, ακόμη και δίπλα στις στάνες, ενώ σπανιότερα σε κτίρια, σκεπές, δέντρα, στο χώμα ακόμη και στην κορυφή τερμιτοφωλιών!!!

Το κουκάλογο γράφει ο ευρυτάνας Στ. Γρανίτσας στο βιβλίο του «Τ' Άγρια και τα Ήμερα του Βουνού και του Λόγγου» είναι ο προάγγελος του ερχομού του κούκου. Το κουκάλογο έρχεται στ' Άγραφα το Μάρτη νωρίς, γιατί τον στέλνει ο αφέντης του ο κούκος να εξετάσει αν ήρθε η άνοιξη στ' αγραφοβούνια. Περιπλανιέται λίγες μέρες στις πλαγιές και στις ραχούλες και ύστερα ξαναφεύγει για να φέρει στα βουνά καβαλάρη τον αφέντη του τον κούκο! Έτσι με τον ερχομό της άνοιξης ο κούκος ανηφορίζει για τ' αγραφιώτικα βουνά.
Δεν έρχεται όμως ούτε πετώντας, ούτε πεζός, αλλά καβαλάρης στ' άσπρο του άλογο,
το κουκάλογο. Έτσι τον θέλει η αγραφιώτικη παράδοση. Τ' αγραφιωτόπουλα, μόλις πρωτόβλεπαν το κουκάλογο, ήξεραν ότι γρήγορα ο κούκος θα διαλαλούσε την άνοιξη
στα βουνά τους. Φρόντιζαν, μάλιστα, οι Αγραφιώτες να μην είναι νηστικοί όταν τον ακούσουν για να μην τους «κουμπώσει» ο κούκος, νιώσουν δηλ. στο λαιμό τους στενοχώρια, που θεωρείται αναποδιά.

Για το κουκάλογο διαβάζουμε επίσης στο βιβλίο «Στα Βουνά του Κατσαντώνη» του ρουμελιώτη λαογράφου Δημ. Λουκόπουλου, όπως τα κατέγραψε το 1930 ύστερα από ταξίδι του στ' Άγραφα: ...»Είδες πως αυτό το πουλί ήρθε στον τόπο μας, περίμενε σε λίγο και τον κούκο. Νάτος, ύστερα από λίγες μέρες έφτασε. Έφτασε μαζί του κι η άνοιξη. Είδες; Πριν ακόμα φτάσει το συμπεθερικό στο σπίτι του γαμπρού, έρχεται ο συχαρικιάρης και λέει πως στο δρόμο είναι ο γάμος, έτσι και το κουκάλογο. Άγγελος είναι καλός της άνοιξης, "τα συχαρίκια μου", λέει "έρχεται η άνοιξη". Ο κατεργάρης ο κούκος, που βιάζεται ν' ανέβει στ' Άγραφα καβαλάει το κουκάλογο. Με ξένα φτερά έρχεται στον τόπο μας, ο τεμπέλης. Είδες κουκάλογο που ήρθε, σκύψε πάρε πέτρα γύρισέ την ανάποδα, έτσι για την καλή χρονιά, να πάνε καλά τα σπαρτά. Τα πρόβατα και τα γίδια μας προκόβουν. Το κουκάλογο, όπως και ο κούκος μπορεί να σε κουμπώσει αν δεν προλάβεις να βάλεις κάτι στο στόμα σου. Γι ' αυτό την άνοιξη πριν έβγει ο άνθρωπος στην εξοχή, καλό είναι να βάλει μια μπουκιά ψωμί στο στόμα του και φαγωμένος τίποτα δεν έχει να πάθει».

Ένας από τους ανθρώπους που έχουν δει και ζήσει με τους ασπροπάρηδες τα παλιά χρόνια στ’ Άγραφα είναι ο αειθαλής Μιλτιάδης Φλούδας (1921) από το Αετοχώρι (Στεφανιάδα) Καρδίτσας και ο οποίος με νοσταλγία μίλησε γι’ αυτούς.

Το κουκοπούλι ή ασπροπάρης ή το κουκάλογο όπως το λένε στην Αργιθέα, είναι σύμφωνα με το μύθο το πτηνό, που κάνει την εμφάνισή του στα βουνά, πριν το πρώτο λάλημα του κούκου... Εξ ου και ο μύθος οτι πρόκειται, για τον κουβαλητή του κούκου. Στα δικά μας βουνά βεβαιώνει, με την πείρα και την παρατηρητικότητά του, ότι στις 9 Μάρτη, με το παλιό, εμφανίζεται το κουκάλογο και στις 25, με το παλιό, πρωτολαλεί ο κούκος! Ημερομηνίες απολύτως σταθερές κάτω από όποιες συνθήκες καιρικές. Το κενό από την άφιξή του ως το πρώτο λάλημα το αποδίδει, σε χρόνο προσαρμογής! Πάνω σε αυτή τη βάση, από τους ανθρώπους της φύσης, δημιουργήθηκε ίσως και η μυθοπλασία, για το ρόλο του κουκαλόγου. Είναι γεγονός, ότι εδώ και χρόνια μειώθηκαν στο ελάχιστο τα κουκάλογα στον ουρανό των βουνών μας, αλλά και οι κούκοι... Ένας κούκος ακούγεται στο Αετοχώρι, που κάποτε γινόταν κουκοσυναυλία! Ευτυχώς, που εξακολουθεί να έρχεται η άνοιξη και διαψεύδεται, στην κυριολεξία της, η παροιμία, πως.... "Ενας κούκος δε φέρνει την ανοιξη" Ο λόγος άγνωστος, για τη μείωση των κούκων και συχνά θέμα συζήτησης, κάθε άνοιξη στην Αργιθέα.

Ο Ασπροπάρης είναι παγκοσμίως απειλούμενο είδος και ο πληθυσμός του στα Βαλκάνια έχει υποστεί μείωση μεγαλύτερη από 80% κατά τα τελευταία 30 χρόνια, με αποτέλεσμα να έχουν απομείνει λιγότερα από 70 ζευγάρια. Ειδικότερα, στην Ελλάδα έχουν απομείνει μόλις 5 ζευγάρια Ασπροπάρη, γεγονός που επιβάλει την άμεση υλοποίηση δράσεων προστασίας κυρίως από τα δηλητηριασμένα νεκρά ζώα και ενδυνάμωσης του πληθυσμού του. Οι λόγοι της ραγδαίας αυτής μείωσης δεν βρίσκονται μόνο στους τόπους αναπαραγωγής του είδους στα Βαλκάνια, αλλά και κατά μήκος της μακριάς και δύσκολης μεταναστευτικής διαδρομής που πρέπει να καλύπτει κάθε φθινόπωρο, διανύοντας περισσότερα από 5.000 χλμ. προκειμένου να φτάσει στους τόπους όπου ξεχειμωνιάζει στην Αφρική.

Για αυτόν τον υπέροχο λοιπόν γύπα που κινδυνεύει, έχει δημιουργηθεί συμμαχία 14 χωρών από τα Βαλκάνια, την Αφρική και τη Μέση Ανατολή για την προστασία του. Από την Ελλάδα και την Τουρκία, μέχρι τη Νιγηρία και το Τσαντ, η προστασία του παγκοσμίως απειλούμενου γύπα Ασπροπάρη ενώνει 14 χώρες από τα Βαλκάνια, την Αφρική και τη Μέση Ανατολή με ένα νέο διασυνοριακό Πρόγραμμα LIFE. Στη χώρα μας, τις σχετικές δράσεις έχουν αναλάβει η Ελληνική Ορνιθολογική Εταιρεία και το WWF Ελλάς.

ΥΓ. Το κείμενο δημοσιεύτηκε στο ένθετο περιοδικό της εφημερίδας "Δημοκρατία" για το κυνήγι, το ψάρεμα και τις δραστηριότητες στη φύση τον Απρίλιο του 2018. Οι φωτογραφίες που συνοδεύουν την παρούσα ανάρτηση προέρχονται από διάφορα αρχεία των φορέων για την προστασία του Ασπροπάρη.

ΑΘΗΝΑ, 07062018